Jedną z grup koncepcji psychospołecznych są wyjaśnienia poznawczo-behawioralne, pośród których odnaleźć można wiele teorii koncentrujących się na odmiennych mechanizmach patogennych. Jedną z najczęściej cytowanych koncepcji jest teoria A. Becka, skupiająca się na zniekształceniach poznawczych występujących u osób cierpiących na zaburzenie depresyjne. Zgodnie z jej treścią, osoby doświadczające obniżenia nastroju mają tendencję do negatywnego myślenia o sobie, świecie zewnętrznym oraz przyszłości. Myśl ta jest spójna z udowodnioną naukowo uwagową tendencją osób chorujących na depresję do koncentracji na bodźcach o zabarwieniu negatywnym.
Inną znaną koncepcją wyjaśniającą patogenezę objawów depresyjnych jest teoria wyuczonej bezradności M. Seligmana. Choć jej treść i postulaty były modyfikowane w wyjaśnieniach bardziej współczesnych, jej podstawy pozostają niezmienione i opierają się na klasycznych już badaniach reakcji psów poddawanych niekontrolowanej stymulacji z użyciem prądu. Na skutek takiego oddziaływania, nazwanego „treningiem bezradności”, psy uczyły się braku związku pomiędzy swoim zachowaniem a zdarzeniami, co objawiało się brakiem motywacji do poszukiwania nowych reakcji behawioralnych, nawet kiedy zwierzęciu ponownie umożliwiono kontrolowanie przepływu prądu. Podobne zmiany zachowania zaobserwowano u ludzi, poddając ich w sytuacji eksperymentalnej działaniu dźwięku o wysokim natężeniu. Zgodnie z teorią wyuczonej bezradności, podczas przebywania w niekontrolowanej sytuacji jednostka obserwuje brak efektywności własnych zachowań, na skutek czego obniża się jej poziom motywacji do inicjowania własnych działań. Podmiot uczy się braku związku pomiędzy zachowaniem a zdarzeniami, które to uczenie podlega generalizacji. W efekcie nie oczekuje on, że podejmowane przez niego w przyszłości działania przyniosą pożądany rezultat. Skutkiem opisywanego procesu jest szereg deficytów o charakterze poznawczym, emocjonalno-motywacyjnym oraz behawioralnym, w dużej mierze zbieżnych z obrazem klinicznym zaburzenia depresyjnego.
W obrębie poznawczo-behawioralnych wyjaśnień patogenezy zaburzenia depresyjnego zwraca się uwagę na rolę modelowania reakcji na sytuacje trudne przez osoby znaczące. Obserwowanie skutecznych i elastycznych strategii radzenia sobie u osób bliskich jest niewątpliwie czynnikiem wzmacniającym zasoby indywidualne i motywującym do poszukiwania własnych, efektywnych sposobów radzenia sobie z trudnościami.
