W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele prób wyjaśnienia funkcji łez dla samopoczucia psychicznego człowieka.
Biorąc pod uwagę funkcje jakie pełni płacz, należy podzielić je na dwie podstawowe kategorie. Pierwszą z nich jest funkcja intrapsychiczna. Najczęściej spotykanymi wyjaśnieniami w tym nurcie jest dążenie do redukcji napięcia i osiągnięcia stanu ulgi, który zwykle towarzyszy człowiekowi po zaprzestaniu płaczu. Okazuje się, że funkcja samouspokojenia ma swoje fizjologiczne podłoże, ulokowane w aktywacji układu przywspółczulnego, odpowiedzialnego za odpoczynek. Badania wykazały ponadto, że płacz powoduje produkcję oksytocyny i endorfin, wspomagających dobre samopoczucie i przyczyniających się do redukcji bólu fizycznego i emocjonalnego.
Drugą ważną funkcją płaczu, odnoszącą się do relacji z innymi ludźmi, jest funkcja interpersonalna. Obejmuje ona te aspekty emocjonalnej reakcji człowieka, które mają wpływ na innych ludzi. Koncepcje naukowe, które analizują społeczny wymiar płaczu (na przykład teorie powstawania i rozwoju więzi), podkreślają wartość sygnałów społecznych świadczących o cierpieniu i będących wyrazem pragnienia bliskości z innymi. Najnowsze hipotezy zaznaczają rolę płaczu w aktywizowaniu współczucia i zachowań opiekuńczych u otoczenia, a tym samym minimalizowaniu zagrożenia i zachowań agresywnych. Sama obecność łez na twarzy wpływa na jej ocenę przez obserwatora, nawet jeśli manipulacja bodźcami odbywa się na poziomie przeduwagowym.
Aby w pełni zrozumieć rozmaite funkcje płaczu, warto zwrócić uwagę na podobieństwo reakcji innych gatunków zwierząt w momencie doświadczania silnego dyskomfortu. Jest ono szczególnie widoczne w przypadku reakcji potomstwa na rozdzielenie z opiekunem. Na przykład, reakcja ta u wszystkich ssaków i większości ptaków przybiera formę nawoływania, które dźwiękiem przypomina płacz dziecka. Niewątpliwie płacz w takim kontekście pełnił funkcję ewolucyjną, ułatwiając potomstwu przetrwanie.
Pomimo pozytywnych funkcji, jakie pełni płacz, nie można bagatelizować jego znaczenia jako odpowiedzi na sytuację kryzysową, często powodującą doświadczanie bezsilności, smutku, rozpaczy. W tym znaczeniu, powinien on tym bardziej powodować reakcje otoczenia, polegające na udzieleniu bliskiej osobie wsparcia i zrozumienia w sytuacji trudnej. Samo nasilenie gwałtownych reakcji emocjonalnych bywa także ważnym symptomem zmian przeżywania, zachodzących na przykład w procesie żałoby.
