Zdjęcie: Pexels/JESHOOTS.com

Co to jest gluten?

Gluten należy do białek, które są niezbędne do budowy naszych tkanek, organów i całego organizmu. Gluten jest białkiem roślinnym występującym głównie w zbożach: pszenicy, jęczmieniu, owsie i życie. W skład glutenu wchodzą frakcje gliadyny i gluteniny, natomiast sekalina tworzy jęczmień a avenina buduje owies. Gluten dodawany jest do produktów, ponieważ poprawia teksturę i jakość wypieków. Nie każdy może jeść produkty glutenowe nie odczuwając żadnych objawów. Jeżeli często skarżymy się na bóle brzucha, biegunki warto zapoznać się z chorobami, które wywołuje gluten.

Celiakia jest chorobą wieloczynnikową i autoimmunizacyjną wywołaną przez gluten. (Rysunek 1) W tym schorzeniu dochodzi do uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego wywołanego nieprawidłową reakcją układu immunologicznego spowodowaną nadwrażliwością na gluten i prowadzącą do niszczenia kosmków jelitowych, które odgrywają kluczową rolę we wchłanianiu ważnych życiowo substancji. Uszkodzenie błony śluzowej jelita cienkiego może między innymi prowadzić do zaburzenia wchłaniania tłuszczów i biegunki tłuszczowej. Objawy jednak nie dotyczą jedynie przewodu pokarmowego, ale również często występuje: anemia, osteoporoza, neuropatie, padaczka i wiele innych schorzeń. Ostateczną diagnozę lekarz stwierdza na podstawie badań laboratoryjnych i biopsji śluzówki jelita cienkiego. Skutecznym leczeniem jest całkowite wykluczenie glutenu z diety do końca życia chorego. Aktualnie możemy znaleźć w sklepach wiele produktów bezglutenowych.

Rysunek 1. Czynniki wpływające na wystąpienie objawów celiakii oraz elementy diagnostyczne
Opracowanie własne

Czym różni się zatem celiakia od alergii pokarmowej na gluten?

Najczęstszym alergenem pokarmowym jest mleko, a gluten jest na drugim miejscu - 10-25 % osób z alergią pokarmową ma objawy uczulenia na to białko. Tak jak każdą inną reakcję alergiczną możemy ją podzielić na natychmiastową i późną. Ta pierwsza objawia się już w ciągu minuty do godziny od spożycia pokarmu zawierającego gluten. Druga może objawić się nawet po 1-2 dniach. Pierwszy typ reakcji jest zależny od specyficznych dla glutenu przeciwciał w klasie IgE i może objawić się jednym lub kombinacją niżej wymienionych objawów: wymiotami, biegunką, wstrząsem anafilaktycznym, pokrzywką skórną, wodnistym katarem, skurczem oskrzeli, zmianami skórnymi o typie atopowego zapalenia skóry.

Przebieg uczulenia na gluten różni się w zależności od wieku. U dzieci jest to najczęściej atopowe zapalenie skóry, rzadziej objawy ze strony układu pokarmowego czy układu oddechowego, które występują po spożyciu niewielkich, miligramowych, ilości glutenu. W przeciwieństwie do celiakii, większość dzieci wyrasta z tego typu alergii. U dorosłych alergia na gluten ujawnia się najczęściej pod postacią pokrzywki, obrzęku naczynioruchowego, wstrząsu anafilaktycznego lub biegunki. Ponadto u dorosłych obserwuje się postać alergii na gluten, która występuje jedynie po równoczesnym wysiłku fizycznym. W przeciwieństwie do dzieci, uczulenie na gluten jest u dorosłych zjawiskiem trwającym latami, a do wywołania objawów alergii potrzebne są znacznie wyższe niż u dzieci ilości glutenu.

W ostatnich latach zaobserwowano, że gluten szkodzi nie tylko osobom z celiakią i alergią. Szereg osób spożywając żywność z glutenem zgłasza niepokojące symptomy, a nie ma charakterystycznych dla celiakii przeciwciał we krwi (tTG i EmA). Zwykle podczas biopsji u osób tych nie obserwujemy zmian patologicznych w śluzówce jelita. Osoby te także nie mają alergii na pszenicę, ich całkowity poziom IgE pozostaje w normie. Schorzenie dotyczy głównie osób dorosłych i charakteryzuje się wystąpieniem jednego lub najczęściej wielu objawów, wśród których najczęstsze to: ból brzucha, wysypka, egzema, bóle głowy, uczucie ciągłego zmęczenia, splątanie, biegunka, wzdęcia, zaparcia, niedokrwistość, drętwienie i bolesność kończyn, osłabienie, omdlenia, nudności i wymioty uczucie przelewania w jelitach, zapalenie języka. Objawy te pojawiają się zwykle w ciągu kilku dni lub godzin po spożyciu żywności zawierającej gluten. Nadwrażliwość na gluten jest znacznie częstsza niż celiakia.

Ukazały się również prace badawcze wskazujące związek pomiędzy wycofaniem glutenu z diety a zdecydowaną poprawą zdrowia niektórych osób ze schizofrenią i cierpiących na zaburzenia autystyczne. U wielu pacjentów mylnie i zbyt często diagnozuje się zespół jelita drażliwego oraz inne zaburzenia jelitowe o naturze psychosomatycznej. Najprawdopodobniej część tych osób cierpi na nadwrażliwość na gluten i jedynym efektywnym sposobem leczenia ich dolegliwości jest dieta bezglutenowa, a nie kolejne leki. Schorzenie wydaje się powiązane z aktywacją nieswoistej immunologicznej reakcji na gluten, inaczej niż w celiakii, gdzie dochodzi do procesów autoimmunizacyjnych. Badanie genetyczne w diagnostyce nadwrażliwości nie jest miarodajne, ponieważ tylko połowa chorych posiada haplotyp HLA DQ2/DQ8, charakterystyczny dla celiakii, dlatego nadwrażliwość na gluten nie ma podłoża genetycznego. Wypływa z tego wniosek, że ujemny wynik testów genetycznych w kierunku celiakii nie musi oznaczać, że pacjentowi nie szkodzi gluten.

Choroba Duhringa - występują te same markery serologiczne co w celiakii – przeciwciała IgAEmA. Choroba Dühringa ujawnia się najczęściej pomiędzy 14 a 40 rokiem życia. Typowym obrazem zmian skórnych w jej przebiegu są zmiany wielopostaciowe - często bardzo swędzące, powodujące tendencję do drapania zmienionych miejsc, w następstwie czego powstają strupy i blizny. Najczęstszym umiejscowieniem zmian są kolana i łokcie oraz okolica kości krzyżowej i pośladki (bardzo typowa lokalizacja), a także tułów (częściej plecy – okolica łopatek) oraz twarz i skóra owłosiona głowy. Około 10% pacjentów, oprócz zmian skórnych, ma różnorodne objawy ze strony przewodu pokarmowego, spowodowane całkowitym, lub niemal całkowitym zanikiem kosmków jelita cienkiego. Podobnie jak w celiakii objawy zaniku kosmków mogą być nietypowe (niedokrwistość, osłabienie, depresja itp.).

Podsumowanie

Dla zachowania zdrowia trzeba być dobrym obserwatorem i odpowiedzialną osobą za własne zdrowie i samopoczucie. Istotna jest odpowiedź na pytanie jak się czujemy po produktach zawierających gluten. W razie jakichkolwiek niepokojących objawów najlepiej porozmawiać na ten temat ze swoim lekarzem POZ albo poprosić o skierowanie do gastrologa. W przypadku dzieci również należy zwrócić się do pediatry i ze szczegółami opisać objawy jakie ma dziecko oraz nawyki żywieniowe. Dobrym pomysłem jest prowadzenie dziennika diety i pisanie jakie objawy występują, kiedy spożywamy konkretny produkt spożywczy. Można spróbować odstawić jeden produkt na tydzień i zobaczyć, czy jest poprawa stanu ogólnego i samopoczucia. Jeśli natomiast nie odczuwamy bólów brzucha, nie chudniemy nadmiernie, nie mamy częstych wzdęć, biegunek lub zaparć i najważniejsze nie mamy stwierdzonej celiakii, możemy jeść śmiało produkty zawierające gluten. Pamiętając o dobrze zbilansowanej diecie i regularnym wysiłku fizycznym będziemy żyli dłużej w dobrym zdrowiu.

Autor:
lek med. Natalia Podolec-Szczepara
Oddział Gastroenterologii i Żywienia oraz Pediatrii Ogólnej
w Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Krakowie

Piśmiennictwo:

1. P. Socha Gastroenterologia dziecięca- podręcznik do specjalizacji” Media Press Sp.zo.o s.27

2. Biesiekierski JR, What is gluten?” J Gastroenterol Hepatol.2017 Mar;32 Suppl 1:78-81. doi: 10.1111/jgh.13703.

3.  Szajewska Hanna: Badania diagnostyczne. W: Andrzej Szczeklik: Choroby wewnętrzne. Podręcznik multimedialny oparty na zasadach EBM, [T. 1]. Cz. III: Choroby układu pokarmowego. Kraków: Medycyna Praktyczna, 2005, s. 716–717.