Nowotwory złośliwe mózgu (guzy mózgu) stanowią dużą grupę różnorodnych schorzeń. Guzy mózgu różnią się od siebie przyczynami powstawania, objawami, przebiegiem oraz rokowaniem. Nowotwory mózgu u dorosłych stanowią około 2% wszystkich nowotworów złośliwych. W przypadku dzieci, guzy mózgu są drugą co do częstości grupą nowotworów złośliwych – stanowią one aż 30% wszystkich zachorowań na nowotwory. Najczęściej występującą grupą pierwotnych nowotworów mózgu są glejaki. Wśród rodzajów nowotworów mózgu można także wyróżnić oponiaki, czaszkogardlaki, wyściółczaki oraz rdzeniaki płodowe. Nowotwory wewnątrzczaszkowe bardzo często są również wynikiem przerzutów. Ponad połowę wszystkich guzów wewnątrzczaszkowych stanowią przerzuty nowotworowe z innych narządów.
Mózg człowieka składa się z dwóch półkul mózgowych, pnia mózgu oraz móżdżku. Półkule mózgu odpowiadają za myślenie i procesy poznawcze (pamięć, koncentracja, język). Pień mózgu kontroluje czynności niezbędne do przeżycia człowieka (oddychanie, akcja serca, stan przytomności). Funkcje móżdżku obejmują kontrolę wykonywanych ruchów oraz poczucie równowagi. Mózg człowieka składa się z wielu rodzajów komórek. Największą objętość mózgu stanowią komórki nerwowe (neurony) oraz komórki glejowe, pełniące funkcję podporową dla neuronów. Oprócz nich, w budowie mózgu można wyróżnić mnóstwo innych rodzajów komórek: komórki tkanki łącznej budujące opony mózgowe, komórki nabłonkowe produkujące płyn mógowo-rdzeniowy, komórki gruczołowe przysadki mózgowej oraz wiele innych komórek budujących odrębne struktury mózgu. Nowotwory złośliwe mózgu powstają w wyniku przekształcenia prawidłowych komórek w komórki nowotworowe. Punktem wyjścia nowotworu mózgu mogą stać się wszystkie z wymienionych powyżej komórek. Z tej zależności wynika ogromna różnorodność guzów mózgu. Wśród wszystkich nowotworów mózgu, aż 60% stanowią przerzuty nowotworowe z innych narządów (najczęściej płuca, piersi, jelita grubego i nerki). Jedynie 40% guzów mózgu to nowotwory pierwotne, powstające z tkanek ośrodkowego układu nerwowego.
Przyczyna powstania nowotworów złośliwych mózgu w większości przypadków nieznana. W rzadkich przypadkach rozwój guza mózgu ma związek z wrodzonymi schorzeniami genetycznymi.
Objawy nowotworów złośliwych mózgu mogą z początku być dyskretne i nieswoiste. Wraz ze zwiększaniem objętości guza, symptomy zwykle się nasilają. Mózg człowieka jest otoczony czaszką – sztywną strukturą, która nie zwiększa swojej objętości. Rozwój guza mózgu jest związany z powstawaniem dodatkowej masy wewnątrz czaszki, co skutkuje wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Wczesne objawy takiego stanu to bóle głowy i wymioty, w szczególności pojawiające się w godzinach porannych. Przy dużym wzroście ciśnienia wewnątrzczaszkowego mogą wystąpić zaburzenia świadomości. Jeżeli ciśnienie śródczaszkowe stale narasta, istnieje ryzyko przemieszczenia struktur mózgu w stronę kanału kręgowego. Taki stan, nazywany wgłobieniem, może zagrażać życiu i wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej. Objawy guzów mózgu są często powiązane z ich lokalizacją i należą do nich zaburzenia psychiczne, napady padaczkowe, niedowłady, zaburzenia mowy, asymetryczna mimika twarzy, oczopląs, zez, zaburzenia równowagi i koordynacji ruchów, zaburzenia hormonalne. Niedowład powstający w wyniku guza ośrodkowego układu nerwowego pojawia się po stronie przeciwnej niż lokalizacja guza. W przypadku nowotworu zlokalizowanego po lewej stronie mózgu, niedowład będzie obejmował prawą stronę ciała. Przyczyną takiego stanu jest przebieg dróg ruchowych, które po „opuszczeniu” mózgu ulegają skrzyżowaniu.
Objawy budzące podejrzenie guza mózgu są wskazaniem do szybkiej diagnostyki. Badanie fizykalne powinno obejmować pełne badanie neurologiczne (ocena siły mięśniowej, czucia, równowagi, badanie nerwów czaszkowych), a także okulistyczne z oceną pola widzenia. Każde podejrzenie guza mózgu wymaga przeprowadzenia badań obrazowych głowy. Najczęściej jako pierwsze wykonuje się badanie tomografii komputerowej (TK), ze względu na jego dużą dostępność i szybkość wykonania. Badanie to pozwala uwidocznić nieprawidłowe struktury w obrębie mózgu i oszacować ich wielkość. Aby uzyskać dokładniejszy obraz guza, konieczne jest wykonanie rezonansu magnetycznego (MR), który znacznie lepiej obrazuje tkanki miękkie. Ostateczne rozpoznanie rodzaju nowotworu wymaga wykonania badania histopatologicznego. W tym celu przeprowadza się biopsję, czyli pobranie niewielkiego fragmentu guza lub materiał uzyskany podczas operacji usunięcia nowotworu. Rozpoznanie histopatologiczne jest istotnym czynnikiem wpływającym na wybór schematu leczenia.
Wielkość guza mózgu odgrywa znaczenie rokownicze i wpływa na nasilenie objawów choroby. Jednakże równie istotną cechą jest umiejscowienie nowotworu oraz sposób jego wzrostu. Do oceny zaawansowania guzów mózgu służy również klasyfikacja stopnia złośliwości według WHO. Zgodnie z nią, najłagodniejsze guzy otrzymują I stopień złośliwości, a najbardziej złośliwe – IV. Złośliwość histologiczna to tylko jeden z parametrów nowotworu. Szczególna lokalizacja guzów mózgu znacząco wpływa na ich przebieg kliniczny. Zdarzają się sytuacje, w których stosunkowo łagodne nowotwory mają ciężki przebieg i poważne rokowanie (na przykład wskutek położenia w pobliżu tzw. ośrodków życiowo ważnych, czyli najistotniejszych struktur mózgu człowieka).
Leczenie nowotworów złośliwych mózgu opiera się na dwóch założeniach: zniszczenia lub usunięcia jak największej części guza, przy jednoczesnym zaoszczędzeniu pozostałych części mózgu. Jednym z najistotniejszych etapów leczenia nowotworów mózgu jest zabieg chirurgicznego usunięcia guza. Niestety, leczenie chirurgiczne nowotworów tej okolicy wiąże się z licznymi ograniczeniami. Pewna część guzów mózgu jest od samego początku nieoperacyjna. Do niektórych części mózgu nie da się dotrzeć, nie uszkadzając struktur odpowiedzialnych za najważniejsze funkcje życiowe. Z tego powodu niemożliwe jest zoperowanie wielu guzów położonych na przykład w okolicy pnia mózgu. O skuteczności leczenia operacyjnego decyduje doszczętność usunięcia nowotworu. Technicznie najłatwiej jest usuwać guzy o zwartej budowie i wyraźnym odgraniczeniu od pobliskich części mózgu. Znacznie trudniejsze są zabiegi usunięcia nowotworów rosnących w sposób naciekający i rozlany. Całkowite wycięcie guza jest w takich przypadkach niemożliwe. W obecnych czasach, wiele operacji neurochirurgicznych wykonuje się z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, które pozwalają na śródoperacyjne monitorowanie funkcji mózgu. Tak zwane mapowanie pozwala zlokalizować istotne części mózgu (ośrodki mowy, ruchu czy słuchu), by uniknąć ich uszkodzenia w trakcie zabiegu.
Istotną metodą leczenia guzów mózgu pozostaje radioterapia. Obecnie coraz rzadziej stosuje się naświetlania całego mózgowia (wyjątek stanowią określone typy nowotworów, np. chłoniaki mózgu). Nowoczesna radioterapia nowotworów mózgu umożliwia skierowanie wiązek promieniowania bezpośrednio na obszar guza, z zaoszczędzeniem pozostałych części mózgu. Taki sposób naświetlania nazywa się radioterapią stereotaktyczną. W Polsce dostępne są zabiegi z wykorzystaniem narzędzia Gamma Knife, działającego na zasadzie radioterapii stereotaktycznej. Taka forma terapii może być zastosowana u części pacjentów, którzy nie mogą być leczeni chirurgicznie z powodu trudno dostępnej lokalizacji nowotworu. Kwalifikacja do tej metody leczenia wymaga spełnienia określonych warunków (m.in. odpowiedni kształt i stosunkowo niewielki rozmiar guza). W porównaniu z leczeniem chirurgicznym i radioterapią, chemioterapia w leczeniu guzów mózgu odgrywa znacznie mniejszą rolę. Wiele nowotworów mózgu nie wykazuje wrażliwości na chemioterapię. Pewnym problemem jest również docieranie leków do okolicy mózgu. Bariera krew-mózg nie przepuszcza dużej części substancji obecnych w krwiobiegu pacjenta, w tym również większości leków. Do nowotworów chemiowrażliwych należą m.in. chłoniaki, skąpodrzewiaki oraz zarodczaki. W przypadku guzów należących do tych grup, chemioterapia stanowi jeden z podstawowych elementów leczenia. W złośliwych glejakach mózgu, ze względu na wybitnie naciekający charakter wzrostu standardem jest pooperacyjna radio-chemioterapia.
Oprócz zasadniczej terapii przeciwnowotworowej, wielu pacjentów wymaga odpowiedniego leczenia wspomagającego. Jednym z częstych powikłań choroby są napady padaczkowe. Mogą one być zarówno skutkiem obecności guza, jak i blizn w tkance mózgowej, powstających podczas operacji lub radioterapii. Czasami objawy padaczki cofają się pod wpływem skutecznego leczenia nowotworu. Część pacjentów wymaga zażywania leków przeciwpadaczkowych do końca życia. Innym powikłaniem guzów mózgu jest obrzęk mózgu, pojawiający się w okresie pooperacyjnym lub w trakcie radioterapii. Stosowanie tych metod leczenia wymaga odpowiedniej profilaktyki (podawanie leków zapobiegających obrzękowi mózgu – glikokortykosteroidów).
Rokowanie w nowotworach mózgu jest uzależnione od wielu czynników. Najważniejsze z nich to: stopień złośliwości histologicznej guza (od I do IV według WHO), jego lokalizacja oraz możliwość zastosowania doszczętnego leczenia chirurgicznego. W najczęściej występujących pierwotnych nowotworach mózgu – glejakach – możliwości leczenia i rokowanie zależą w dużym stopniu od złośliwości guza. Dla nowotworów łagodnych w I stopniu złośliwości, przeżycia 5-letnie wynoszą ponad 80%. Wraz ze wzrostem złośliwości histologicznej, procent całkowitych wyleczeń spada. W guzach należących do drugiego stopnia złośliwości, przeżycia 5-letnie sięgają 50-70%, a trzeciego – 20-45%. Największym wyzwaniem pozostaje leczenie glejaków o najwyższym, czwartym stopniu złośliwości. W najczęstszym nowotworze tej grupy, glejaku wielopostaciowym IV stopnia, średnia długość przeżycia wynosi 14 miesięcy.
lek. med. Małgorzata Kras
Zakład Radioterapii z Oddziałem Radioterapii
Szpital Wojewódzki im. św. Łukasza w Tarnowie
Grafika: Szpital Wojewódzki im. św. Łukasza SP ZOZ w Tarnowie
