Przychodzimy na świat bez znamion … i schodzimy z niego bez nich. To słowa, ale nie bezwzględna reguła. Istotą rozwoju znamienia barwnikowego jest rozrost komórek barwnikowych naskórka. Komórki te mają za zadanie chronić skórę przed uszkodzeniem podczas ekspozycji na promieniowanie słoneczne, zwłaszcza promienie ultrafioletowe (UV).
Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV naturalne (słońce) lub sztuczne (solaria) niesie ryzyko zezłośliwienia znamienia lub pojawienie się czerniaka niepoprzedzone znamieniem.
Czerniak jest nowotworem zawsze złośliwym wywodzącym się z komórek barwnikowych, czyli melanocytów. Najczęściej rozwija się on w miejscach odsłoniętych na skórze głowy, tułowia i kończyn tj. tam, gdzie ekspozycja na promieniowanie UV jest ciągu życia największa (90% wszystkich). Czerniak może rozwijać się także pod paznokciem lub w gałce ocznej. Jednak najbardziej złośliwie przebiegające postacie spotyka się na szczęście rzadko na błonach śluzowych nosogardzieli, jamy ustnej, odbytu czy pochwy tj. w miejscach, gdzie słońce nie dochodzi.
Polska należy do krajów o średniej zachorowalności na czerniaka, ale w ciągu 30 lat (1980-2010) zachorowalność na ten nowotwór trzykrotnie wzrosła i nadal (2020) dynamicznie rośnie. Ma to związek ze stylem życia Polaków: mody na zdrowy, tj. opalony wygląd, spędzanie krótkich urlopów w krajach południowych, korzystanie z solariów – ustawowo ograniczone dopiero w ub. roku z wyłączeniem dzieci i młodzieży.
Rosnące zagrożenie nowotworem wymaga szerokich działań edukacyjnych wśród społeczeństwa obejmujących także dzieci, młodzież szkolną i studentów dotyczących zarówno profilaktyki jak i wczesnego wykrywania (samoobserwacja skóry).
Do czynników ryzyka rozwoju czerniaka zaliczamy:
1. Ekspozycję na promieniowanie UV
- intensywne opalanie w dzieciństwie
- intensywne opalanie z oparzeniami skóry
- duże przewlekłe narażenie na promieniowanie UV (marynarze, rolnicy)
- solaria.
2. Dużą liczbę znamion
- znamion z cechami „niepokoju onkologicznego”
- znamion w miejscach drażnienia
3. Jasna karnacja skóry
- rude lub blond włosy, niebieskie oczy
4. Czynniki genetyczne
- rodzinny zespół zmian atypowych/dysplastycznych
- czerniak występujący w rodzinie.
Zapobieganie i wczesne wykrywanie czerniaka, polega na unikaniu czynników ryzyka oraz starannym oglądaniu całej skóry, zwłaszcza znamion. Należy przy tym pamiętać, że czerniak może przypominać kameleona, może nie być w ogóle czarny i może być podobny do innych, także banalnych zmian skórnych np. brodawek łojotokowych, ziarniniaków, kaszaków.
Na potrzeby wstępnej diagnostyki znamion stosuje się system ABCD(E), gdzie:
A - oznacza asymetrię (kształt jednej połowy znacznie nie odpowiada drugiej),
B – brzegi nierówne i postrzępione,
C – kolor niejednolity: od jasnobrązowego do czarnego,
D – średnica powyżej 5 mm i dynamika, czyli powiększania się znamienia,
E – wypuklanie nad powłoki i powiększanie /także zmniejszanie / znamienia, owrzodzenie, krwawienie czy sączenie.
Każda zmiana na skórze, rozwijająca się pod paznokciem, w oku (zaburzenie widzenia) lub na śluzówkach powinna być wyjaśniona w jak najkrótszym czasie przez specjalistę.
Charakterystyczne cechy „niepokoju onkologicznego” w obrębie znamienia można ocenić w 7 punktowej skali Glasgow:
1. zmiana rozmiaru
2. zmiana kształtu
3. zmiana koloru
4. stan zapalny
5. sączenie lub krwawienie
6. zmiana czucia
7. rozmiar powyżej 7 mm.
W szybkiej nieinwazyjnej diagnostyce zalecanym badaniem jest dermatoskopia polegająca na oglądaniu zmiany w powiększeniu lupowym, co poprawia czułość diagnostyczną o około 30%. Podejrzenie nasuwa:
1. asymetria rozkładu struktur
2. atypowa siatka barwnikowa
3. niebiesko-biały welon.
Podstawą rozpoznania czerniaka jest biopsja wycinająca tj. wycięcie podejrzanej zmiany w wąskich granicach zdrowych tkanek.
W przypadku histologicznego rozpoznania czerniaka wycina się dodatkowo bliznę, po biopsji wycinającej poszerzając margines zdrowych tkanek. W pozostałych przypadkach po wycięciu zmiany nie będącej czerniakiem pierwotne wycięcie znamienia jest zazwyczaj wystarczające. W leczeniu chirurgicznym rozpoznanie czerniaka zwykle wymaga pobrania do badania tzw. węzła wartowniczego tj. pierwszego węzła chłonnego, do którego spływa chłonka z guza. Znalezienie przerzutu w tym węźle uzasadnia usunięcie całej grupy węzłów regionalnych.
Najczęstszym błędem, który może pociągnąć za sobą utratę życia jest obserwacja znamienia w obawie przed brzydką blizną po jego wycięciu. Należy pamiętać, że każda, nawet najbrzydsza w naszej ocenie blizna jest ładniejsza od nowotworu złośliwego.
Nie bójmy się zatem dermatologów ani chirurgów. Bójmy się nieleczonych nowotworów.
Prof. dr hab. n. med. Leszek Kołodziejski
Konsultant Wojewódzki w dziedzinie Chirurgii Onkologicznej
Grafika: Szpital Wojewódzki im. św. Łukasza SP ZOZ w Tarnowie
