Badania wykazują, że zapadalność na nowotwory w znacznym stopniu zależy od prowadzonego przez potencjalnych pacjentów szeroko pojętego trybu życia. Szacunkowo w 70-90% powstanie nowotworu zależy od nas samych, pozostała część to kwestia genetyki. Czynniki zależne od nas odpowiedzialne za powstawanie nowotworów to w 30% palenie papierosów i w blisko 30% to złe nawyki żywieniowe. Duży udział tych dwóch czynników tłumaczy dużą zapadalność na raka płuc i jelita grubego zarówno wśród mężczyzn i kobiet.
Profilaktyka I-rzędowa to w dużej mierze omijanie pewnych czynników zwanych karcynogenami, jak również unikanie zakażeń i/lub szybkie leczenie chorób wywołanych przez wirusy onkogenne. Istnieje bardzo duża liczba czynników onkogennych, które ze względu na mechanizm podzielono na kilka grup. Najczęstsze z nich to kancerogeny chemiczne takie jak aromatyczne policykliczne węglowodory: benzopiren, benzoantracen i inne. Występują one powszechnie jako uboczny efekt spalania np. tytoniu czy tłuszczy zwierzęcych . Są ponadto składnikami w wędzonym mięsie czy rybach. Powiedzenie: „pływamy w morzu karcynogenów” doskonale pasuje do w/w węglowodorów jako inicjatorów karcynogenezy. Nie dość, że są one powszechne w środowisku, to dodatkowo są odpowiedzialne za rozwój raka płuc czy jelita grubego. Najlepszą profilaktyką przeciwnowotworową jest zaprzestanie palenia oraz prowadzenie zbilansowanej diety z redukcją tłuszczy - zwłaszcza nasyconych tłuszczy zwierzęcych. Ponadto ruch i aktywny wypoczynek korzystnie wpływa na pracę układu oddechowego oraz motorykę układu pokarmowego. Oprócz produktów spożywczych występują one w olejach mineralnych, parafinie, smarach, rozpuszczalnikach itd. co odpowiada za inicjację nowotworową związaną z ryzykiem zawodowym.
Aromatyczne aminy i barwniki azowe wykorzystywane w przemyśle barwnikowym , powodują raka pęcherza moczowego czy też rakotwórcze działanie na komórki wątroby. Pozostałe karcynogeny przemysłowe to na przykład arsen wykorzystywany do produkcji półprzewodników, i środków dezynfekujących powodujący raka wątroby i oskrzeli, azbest (w przeszłości do produkcji pokryć dachowych) wywołujący raka oskrzeli czy międzybłoniaka opłucnej, nikiel (do produkcji baterii czy stopów żelaza) , powodujący rak oskrzeli i zatok przynosowych oraz chlorek winylu powodujący raka wątrobowokomórkowego.
Ze względu na duże znaczenie w/w substancji w przemyśle, kontrolę nad ilością danej substancji i kontakt pracowników z tymi substancjami reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r., które określa m.in. wykaz substancji chemicznych o działaniu rakotwórczym, szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez substancje chemiczne a także warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników narażonych. Obok opisanych karcynogenów chemicznych nie mniej znacząca jest rola kancerogenów fizycznych w postaci promieniowania UV i promieniowania jonizującego .
Narażenie na promieniowanie ultrafioletowe wpływa na zwiększenie częstości raka podstawnokomórkowego, płaskonabłonkowego oraz czerniaka skóry. Na prawdopodobieństwo powstania nowotworu wpływa długość narażenia i obecność melaniny w skórze. Osoby o jasnej karnacji, która jest charakterystyczna dla naszej szerokości geograficznej, są bardziej na te nowotwory narażone. Dlatego uzasadniona jest szczególna ostrożność oraz krótki czas opalania podczas urlopu - zwłaszcza w krajach w cieplejszym klimacie.
Promieniowanie jonizujące to takie, które powoduje oderwanie przynajmniej jednego elektronu od atomu lub cząsteczki komórek , przez co może wywoływać mutacje genowe w ich materiale genetycznym . Należy do niego m.in. promieniowanie X – wykorzystywane w klasycznych zdjęciach RTG czy pozytony w diagnostyce metodą PET. Zasady ochrony osób przed zagrożeniami wynikającymi ze stosowania promieniowania jonizującego w celach medycznych określa Prawo Atomowe – ustawa z 2000 roku nowelizowana w 2014. Nadrzędną zasadą jest tu powstrzymywanie się przed niepotrzebnymi, nieuzasadnionymi medycznie badaniami wykorzystującymi promieniowanie gdy istnieją inne możliwości diagnostyki .
Oprócz znanych powszechnie czynników kancerogennych wymienionych powyżej mało kto zdaje sobie sprawę, że choroby zakaźne wywołane przez wirusy mogą w przyszłości skutkować rozwojem nowotworów. Wirus brodawczaka ludzkiego HPV 16 i 18 przenoszony drogą płciową ma zdolność wywoływania raka szyjki macicy. Wirus Ebsteina-Barr (EBV) powodujący mononukleozę może w przyszłości wywołać chłoniaka lub raka nosogardła. Wirus zapalenia wątroby typu B może w przewlekłym stadium powodować raka wątrobowokomórkowego. Wirus opryszczki ludzkiej HHV-8 może przyczynić się do powstania mięsaka Kaposiego.
Metody profilaktyki zabezpieczające przed zakażeniem wieloma wirusami to np.: posiadanie przyborów higieny osobistej na wyłączność, ograniczanie zabiegów typu akupunktura czy robienie tatuażu, posiadanie zaufanego partnera seksualnego, stosowanie prezerwatyw oraz unikanie głębokich pocałunków (w przypadku wirusów HHV-8 czy EBV).
Dodatkowo na coraz szerszą skalę profilaktycznie stosuje się szczepienia ochronne. W Polsce od 1992 r. szczepione są profilaktycznie noworodki, oraz pracownicy służby zdrowia a od kilku lat także młodzież. Szczepienia zalecane są także przed zabiegami chirurgicznymi. Bakterią , która może wywołać nowotwór jest Helicobakter pylori. W przypadku zakażenia żołądka może ona wywołać chłoniaka lub raka tego narządu. Zaleca się więc radykalne leczenie tej bakterii. Innym rodzajem profilaktyki może być większa kontrola antykoncepcji hormonalnej.
Cokolwiek robimy w naszym życiu może być niebezpieczne dla naszego zdrowia i nie ma możliwości całkowitego uniknięcia ryzyka kontaktu z czynnikami rakotwórczymi. Trzeba jednak to narażenie za wszelką cenę minimalizować.
Program „Prozdrowotne oddziaływania edukacyjne na rzecz zmniejszenia umieralności na nowotwory w Małopolsce”.
przechytrzycraka.lukasz.med.pl
Program realizowany przy wsparciu finansowym województwa małopolskiego.
