Aktywność fizyczna a nowotwory

Zdjęcie: Pexels zrobione przez MART PRODUCTIONS

Jednym z ważnych elementów życia jest bez wątpienia aktywność fizyczna. Jej znaczenie jest znane od dawna – już około 2000 r. p.n.e. w starożytnych Chinach organizowano zbiorowe ćwiczenia fizyczne służące utrzymaniu zdrowia. Wieloośrodkowe badania epidemiologiczne prowadzone współcześnie sprecyzowały zgodnie z zasadami EBM (evidence based medicine) rolę wysiłku fizycznego podejmowanego systematycznie dla zapobiegania chorobom układu sercowo-naczyniowego, chorobom nowotworowym, chorobom układu ruchu oraz chorobom metabolicznym, zwłaszcza cukrzycy typu 2.

Wyniki badań epidemiologicznych i klinicznych dowodzą, że choroby te powszechniej występują u osób, które w małym stopniu podejmują aktywność fizyczną albo nie podejmują jej w ogóle. Hipokinezja (brak ruchu lub jego niedostateczna dawka) uznawana jest wręcz za jedno ze źródeł epidemii otyłości i towarzyszącego jej zespołu metabolicznego, jak również za jedną z przyczyn powstawania chorób niedokrwiennych serca i chorób nowotworowych. Z kolei w przeciwieństwie do hipokinezji, odpowiednia dawka aktywności fizycznej przynosi wiele korzyści zdrowotnych, między innymi poprawia wydolność układu krążenia i oddychania oraz opóźnia pojawianie się objawów tych schorzeń. Zwiększa również pojemność życiową płuc, głębokość oddechu i zużycie tlenu, a zmniejsza liczbę oddechów na minutę i wielkość długu tlenowego. Ponadto, silne mięśnie oddechowe kształtują klatkę piersiową, powodując jej rozrost i poprawę postawy ciała, przez co znacznie usprawniają zaopatrzenie organizmu w tlen.

Wysiłek fizyczny powoduje korzystne zmiany również w układzie ruchu: zwiększa masę i siłę mięśniową, wzmacnia i stabilizuje stawy, zwiększa ich zakres ruchomości, wzmacnia przyczepy, ścięgna i więzadła oraz zapobiega zwyrodnieniom stawów. Podtrzymuje także prawidłową mineralizację kości, zapobiega i koryguje wady postawy. Zwiększa również przekrój i objętość włókien mięśniowych, napięcie, siłę i sprężystość mięśni (przez co stabilizuje układ kostny i wzmacnia tzw. gorset mięśniowy). Zmiany biochemiczne w mięśniach prowadzą do poprawy odporności na zmęczenie oraz do szybszej odnowy sił. Ćwiczenia fizyczne mogą również usuwać lub zmniejszać zaburzenia równowagi i koordynacji.

Regularna aktywność fizyczna skutkuje pozytywnymi zmianami także w odniesieniu do funkcjonowania układu nerwowego: wspomaga sprawność intelektualną, zmniejsza napięcia nerwowe, stany depresyjne i lękowe, poprawia jakość snu i samopoczucie. Ma także pozytywny wpływ na układ hormonalny, gdyż wspomaga budowę i czynność przysadki mózgowej co w konsekwencji prowadzi do intensyfikacji rozwoju fizycznego. Ponadto umiarkowany, systematyczny wysiłek wpływa na ogół korzystnie na układ immunologiczny poprzez zwiększenie odporności organizmu na zachorowania. Nie do przecenienia jest pozytywny wpływ wysiłku fizycznego na funkcjonowanie organizmu w wieku starszym i zjawisko tzw. pozytywnego starzenia się (successfull ageing). Opóźnia bowiem procesy demencji i postępowanie choroby Alzheimera. Osoby systematycznie trenujące deklarują wyższą subiektywną ocenę stanu zdrowia, lepsze samopoczucie, zarówno z punktu widzenia fizycznego, jak i psychicznego oraz cieszą się lepszą jakością życia.

Jednoznacznie udowodniono związek aktywności fizycznej z ryzykiem wystąpienia raka piersi, jelita grubego i raka błony śluzowej macicy. Aktywność fizyczna przyczynia się również do obniżenia ryzyka zachorowania na raka prostaty i płuca. Najwięcej badań dotyczy jednak raka piersi. Wśród kobiet, które w dzieciństwie oraz w wieku młodzieńczym uprawiały regularny wysiłek fizyczny o umiarkowanym lub wysokim stopniu intensywności, ryzyko zachorowania na raka piersi było o 54% niższe w porównaniu do kobiet nie wykazujących takiej aktywności. Udowodniono również związek aktywności fizycznej z występowaniem raka jelita grubego. Większość badań potwierdziła ochronną rolę aktywności fizycznej, która, jeśli jest regularna, zmniejsza ryzyko występowania tego nowotworu o 40–50%.
W przypadku raka endometrium udowodniono 20–30% redukcję zapadalności u kobiet aktywnych fizycznie, co prawdopodobnie związane jest z hormonalną etiologią tego nowotworu. W przypadku raka płuca opublikowano niedawno wyniki badania, które wskazują na istnienie takiej zależności. Stwierdzono, że aktywność rekreacyjna zmniejsza zapadalność o 20–50% u mężczyzn i o 20–30% u kobiet.

Wpływ aktywności fizycznej na organizm jest wielokierunkowy i często trudne lub wręcz niemożliwe jest wyodrębnienie poszczególnych czynników spośród przenikających się procesów (na przykład związek aktywności fizycznej z otyłością). Jednak niektóre aspekty tych zależności zostały wyjaśnione.

1. Aktywność fizyczna wpływa na układ immunologiczny. Wysiłek i ćwiczenia fizyczne powodują uwolnienie katecholamin i kortyzolu. To z kolei powoduje wzrost liczby niektórych komórek układu immunologicznego i zmiany w układzie humoralnym. Udowodniono, że po wysiłku fizycznym katecholaminy mogą zwiększyć liczbę komórek NK (NK - natural killer) o 150–300% i cytotoksycznych limfocytów T o 50–100%. Komórki NK i T to limfocyty pełniące funkcje cytotoksyczne
   i immunoregulatorowe. Stanowią pierwszą linię obrony przed patogenami i własnymi komórkami, które uległy przemianie nowotworowej.
   
   
2. Aktywność fizyczna zmniejsza stężenie hormonów płciowych. Wydaje się, że w przypadku raka piersi główny mechanizm odpowiedzialny za korzystny efekt aktywności fizycznej to obniżenie stężenia hormonów płciowych w surowicy. Estrogeny działają na gruczoł piersiowy mitogennie, stymulują proliferację komórek zarówno przy udziale receptorów estrogenowych, jak i bezpośrednio, przez pobudzanie wewnątrzkomórkowych dróg przekazywania sygnałów. Aktywność fizyczna obniża stężenie hormonów płciowych i powoduje wzrost stężenia globuliny wiążącej hormony płciowe (SHBG, sex hormon binding globulin), co wiąże się ze zmniejszeniem ryzyka zachorowania na raka piersi.
   
   
3. inny potencjalny mechanizm wiąże się z otyłością, którą aktywność fizyczna może zmniejszyć. Od dawna wiadomo, że otyłość i zespół metaboliczny zwiększają ryzyko wystąpienia raka jelita grubego, pęcherzyka żółciowego oraz nowotworów hormonozależnych: raka piersi, endometrium, jajnika, gruczołu krokowego i tarczycy. Główną rolę odgrywa w tym procesie insulina i insulinopodobny czynnik wzrostu 1 (IGF-1). Hiperinsulinemia powoduje obniżenie stężenia SHBG, a tym samym zwiększa biodostępność działających kancerogennie hormonów płciowych. W liniach komórkowych raka piersi insulina ma bezpośrednie działanie mitogenne i synergistyczne z estrogenami. Aktywność fizyczna może zwiększyć wrażliwość tkanek na działanie insuliny, zmniejsza ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 (najprawdopodobniej w mechanizmie redukcji tkanki tłuszczowej), zwiększa masę mięśniową i transport glukozy do mięśni. Wszystkie te procesy chronią przed wystąpieniem hiperinsulinemii i insulinooporności, które związane są z nadmierną produkcją leptyny, IL-6, TNF-α i z obniżeniem stężenia adiponektyny. Te wzajemne powiązania powodują, że nie można rozpatrywać poszczególnych czynników oddzielnie. Ważne jest jednak, że aktywność fizyczna wpływa na większość z nich.
   
   
4. W przypadku raka jelita grubego możliwy jest udział również innego mechanizmu – aktywność fizyczna poprawia perystaltykę jelit i przyspiesza pasaż jelitowy, a tym samym zmniejsza ekspozycję na kancerogeny zawarte w pokarmach.

Chociaż optymalna intensywność, czas trwania i częstotliwość wysiłku fizycznego potrzebne do zmniejszenia ryzyka nowotworów są nieznane, dostępne dane sugerują, że to ryzyko można zmniejszyć, uprawiając umiarkowany lub intensywny wysiłek co najmniej przez 30 minut oprócz zwykłych czynności wykonywanych przez cały dzień. Istnieje coraz więcej danych, że w celu zmniejszenia ryzyka raka piersi i jelita grubego optymalny może być wysiłek trwający 45–60 minut co najmniej przez 5 dni w tygodniu. Nie ma wielu danych pozwalających stwierdzić, czy najlepszą ochronę daje wysiłek wykonywany jednorazowo, czy też kilkakrotnie w ciągu dnia, ale można racjonalnie przypuszczać, że korzyści z oddzielnych 20–30-minutowych sesji się kumulują. Dostępne dane sugerują, że 60 minut umiarkowanego lub intensywnego wysiłku przez 5 lub więcej dni w tygodniu może zapobiegać zwiększeniu masy ciała i otyłości. Wysiłek fizyczny trwający 60 minut przez 5 lub więcej dni w tygodniu, pomagając w utrzymaniu masy ciała, może pośrednio wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowotworów związanych z otyłością. Oprócz wpływu na otyłość wysiłek fizyczny zmniejsza ryzyko raka jelita grubego i piersi, nawet jeśli rozpoczyna się jego uprawianie w późniejszym wieku.

Chociaż korzyści zdrowotne wynikające z wysiłku fizycznego w zakresie zapobiegania nowotworom i innym chorobom przewlekłym są największe w przypadku przyswojenia zdrowych wzorców aktywności fizycznej w dzieciństwie, wydaje się, że korzyści te osiąga się przez całe życie. Dlatego też zwiększenie aktywności fizycznej w każdym wieku może przynosić istotne korzyści zdrowotne i zmniejszyć ryzyko niektórych nowotworów złośliwych.

Regularna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia niektórych nowotworów. W przypadku raka piersi i jelita grubego zmniejsza również ryzyko nawrotu choroby i wydłuża przeżycie. Aktywność fizyczna jest ważna również w zaawansowanej chorobie, może wpłynąć na poprawę samopoczucia fizycznego i psychicznego.

Dr n. Monika Łabuzek