Odporność psychiczna to zdolność do pokonywania przeszkód, wytrwania w trudnościach, a także umiejętność równoważenia negatywnych doświadczeń pozytywnymi czynnikami. Zdolność ta ma właściwość chroniącą ogólne samopoczucie psychiczne, motywującą do radzenia sobie w obliczu trudności życia codziennego. Odporne dziecko czy nastolatek ma umiejętności i kompetencje, które pozwalają mu odzyskać równowagę po przeżyciu trudnych chwil i doświadczeń, stosunkowo łatwo i sprawnie dostosowuje się do zmian. Najczęściej obserwujemy wysokie zasoby w tym zakresie wtedy, kiedy pomimo trudnych doświadczeń i okoliczności rozwój i zdrowie młodego człowieka przechylają się w kierunku pozytywnych rezultatów i przebiegają bez wyraźnych odchyleń. Zasoby odpornościowe są więc pewnym pojęciem-parasolem, który określa takie kompetencje jak samoświadomość, samoregulacja czy zdolności adaptacyjne. Człowiek odporny psychicznie, dzięki swoim umiejętnościom doświadczania i dostrzegania świata psychicznego swojego i innych częściej i bardziej sprawnie nawiązuje relacje ze środowiskiem społecznym, które są satysfakcjonujące i bezpieczne. W sytuacjach trudnych mobilizuje zasoby służące skutecznemu radzeniu sobie, takie jak koncentracja na problemie, nadzieja czy poszukiwanie społecznego wsparcia.
Źródło: www.freepik.com
Rozwijanie odporności psychicznej to bardzo ważny element oddziaływań profilaktycznych w obszarze zdrowia psychicznego. Jego rola nie ogranicza się jedynie wobec kształtowania ogólnego dobrostanu dzieci i młodzieży. Specjaliści zwracają uwagę na istotną funkcję kompetencji odpornościowych w zapobieganiu używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież, zarówno w kontekście momentu pierwszego kontaktu z substancjami, jak też stylu i sposobu ich używania w przyszłości. Wiele cech i predyspozycji, które są istotną składową odporności, takich jak stabilna samoocena, empatia, samoświadomość czy świadomość społeczna są czynnikami, które mają wartość ochronną wobec nadużywania substancji psychoaktywnych. Młodzi ludzie, którzy są w stanie sprawnie zidentyfikować swoje stany emocjonalne i ich źródło oraz zastosować skuteczne strategie radzenia sobie z nimi, a także posiadają umiejętność samokontroli rzadko stosują impulsywne i skoncentrowane na redukcji napięcia sposoby radzenia sobie. Również zdolność do poszukiwania pomocy jest szansą na uzyskanie ulgi w trudnościach i bezsilności z pomocą osób trzecich. Badania jednoznacznie wskazują, że wysoki poziom odporności psychicznej wiąże się z rzadszym kontaktem z substancjami psychoaktywnymi, niższym ryzykiem uzależnienia oraz lepszym poziomem funkcjonowania intelektualnego, w tym wyższymi zasobami w zakresie pamięci roboczej. Inwestowanie w odporność psychiczną młodych ludzi wydaje się więc istotnym elementem przeciwdziałania uzależnieniom w grupie rozwojowej.
Źródło: www.freepik.com
Negatywne przeżycia z dzieciństwa (ang. Adverse Childhood Experiences, ACE) obejmują całe spektrum niekorzystnych okoliczności o charakterze środowiskowym, z jakimi spotykają się dzieci. Dotyczy to wszelkich rodzajów nadużyć, przemocy, zaniedbania, opuszczenia, a także doświadczania w rodzinie takich problemów jak nadużywanie substancji czy choroba psychiczna rodzica. Wszystkie te przeciwności znacznie wpływają na ryzyko doświadczania trudności o charakterze emocjonalnym i behawioralnym. Wysoki wskaźnik negatywnych przeżyć z dzieciństwa jest związany z większym prawdopodobieństwem rozwinięcia chorób przewlekłych, kryzysów psychicznych oraz zaburzeń związanych z nadużywaniem substancji. Wartość prewencyjną wczesnych oddziaływań skierowanych na kształtowanie odporności psychicznej doskonale odzwierciedla mechanizm sprzężenia zwrotnego – dzieci, które mają wyższy poziom zdolności w zakresie samoświadomości, samoregulacji i szeroko pojmowanych kompetencji społeczno-emocjonalnych nawiązują sprawniej kontakty z innymi, co usprawnia proces socjalizacji, wtórnie wpływając na dalszy, pozytywny rozwój umiejętności pro-odpornościowych.
Budowanie odporności psychicznej w okresach rozwojowych może pozytywnie modyfikować szkodliwe skutki negatywnych przeżyć z dzieciństwa na rozwój psychospołeczny, w tym ryzyko uzależnienia. Pomaga ujmować w pojęcia obszary problematyczne, dostrzegać własne trudności, prosić o pomoc w ich rozwiązaniu, a także sprzyja dostrzeganiu nadziei i przywracaniu poczucia wpływu na swoje życie.
Źródło: www.freepik.com
W jaki sposób możemy wpływać na odporność psychiczną dzieci i młodzieży?
Budowanie odporności psychicznej odbywa się już od najwcześniejszych okresów rozwoju. U jego podstaw leżą takie zjawiska jak pozytywna i bezpieczna więź z opiekunami umożliwiająca kształtowanie stabilnych podstaw dla dalszego rozwoju osobowości młodego człowieka, a także wspieranie procesu socjalizacji i indywidualnych kompetencji w zakresie samoświadomości i samoregulacji. W wielu sytuacjach, szczególnie kiedy wczesnodziecięce uwarunkowania odporności psychicznej obarczone były nieprawidłowościami, takimi jak doświadczenie odrzucenia czy przemocy, wspieranie dorastającego człowieka w tym obszarze jest bardzo ważne i powinno odbywać się możliwie wieloaspektowo i na różnych płaszczyznach. Niezależnie od tego jaki obszar pracy (kompetencje rodzicielskie, relacje rówieśnicze) weźmiemy pod uwagę, do podstawowych zadań w tym procesie należy:
1. Motywowanie i wspieranie w relacjach z innymi – kształtowanie w dziecku przekonania, że relacje są ważne i mogą być źródłem bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania; organizowanie przestrzeni relacyjnej w sposób, który umożliwia doświadczenie bezpiecznych kontaktów z innymi (rówieśnikami, dorosłymi, otoczeniem społecznym); zachęcanie do przyjmowania perspektywy innych osób, postrzegania innych jako osób posiadających odrębny świat przeżywania, respektowania granic własnych i innych, traktowania innych ludzi jako potencjalnego źródła wsparcia w sytuacjach trudnych;
2. Wzmacnianie poczucia przynależności – poczucie związania z innymi, u którego leży stabilność i bezpieczeństwo jest ważnym elementem rozwoju psychospołecznego; u dziecka warto kształtować poczucie związku z grupami społecznymi, do których przynależy (grupa klasowa, szkoła, inne grupy rówieśnicze); służy temu wzmacnianie zachowań prospołecznych i zachęcanie do aktywności służącej dobru wspólnemu (uczestnictwo w bezpiecznych i zdrowych grupach formalnych i nieformalnych – sportowych, harcerskich, samorządach klasowych/szkolnych)
3. Wspieranie poczucia sprawstwa i kompetencji – istotne jest aby towarzyszyć dziecku w odnajdywaniu swoich mocnych stron i stwarzaniu okoliczności umożliwiających prezentowanie własnych kompetencji – np. sportowych, akademickich, społecznych; ważną rolę w kształtowaniu poczucia sprawstwa może pełnić powierzenie młodej osobie w odpowiednich okolicznościach zadań, które mogą być wspierające dla innych (takich jak np. pomoc w nauce przedmiotu, w którym dziecko jest kompetentne)
4. Kształtowanie autonomii i wspieranie decyzyjności – w procesie rozwoju psychospołecznego istotnym jest aby młody człowiek doświadczał swojej indywidualności, miał poczucie, że jego opinie i poglądy mają znaczenie i mogą zostać wysłuchane; ważne jest aby w szeroko rozumianych działaniach wspierających pozostawić mu obszary, w których może podejmować autonomiczne decyzje i skutecznie wyrażać swoje zdanie.
Zasady i obszary pracy wymienione powyżej są jednymi z wielu kwestii, które należy wziąć pod uwagę projektując indywidualne i grupowe metody oddziaływań profilaktycznych opartych na kształtowaniu odporności psychicznej. Warto pamiętać, że wysiłki podejmowane w tym celu mają ogromne znaczenie, a ich rezultaty zwykle są odroczone w czasie. Każdy rodzaj relacji bezpiecznej i opartej na zaufaniu może stworzyć młodemu człowiekowi warunki, w których będzie mógł testować swoje mocne strony i słabości, poznawać siebie i swoją rolę w grupie społecznej oraz odnajdywać bardziej elastyczne i sprawne sposoby radzenia sobie z trudnościami. Wszystkie te kompetencje pełnią ważną funkcję ochronną wobec kryzysów psychicznych, w tym problematyki używania substancji psychoaktywnych.
dr. Agnieszka Fusińska - Korpik
Psycholog, psychoterapeuta
Kierownik Ośrodka Edukacji, Badań i Rozwoju przy Szpitalu Klinicznym im. dr. J. Babińskiego w Krakowie
Artykuł opracowany w ramach kampanii społecznej pn. „Nie daj się wciągnąć. Ta inwestycja się nie opłaca” realizowanej przez Eksperta Wojewódzkiego Eksperta Wojewódzkiego ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii Województwa Małopolskiego oraz Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnienia w Krakowie w ramach Małopolskiego Programu Profilaktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom, w tym uzależnieniom behawioralnym na lata 2022-2026
